آیین زرتشت در ازبکستان (امروزی)

این نوشتار برگردان خلاصه شده ای از نوشته Zoroastrianism in Uzbekistan به فارسی است که از یک تارنمای تبلیغی برای جاذبه های گردشگری کشور ازیکستان امروزی گرفته شده است و بالطبع مطالب نوشته شده، سد در سد علمی و قابل استناد نمی باشد (توضیحات میان دو کمانک از مترجم است).

نکته جالب توجه این است که آنچه امروزه به نام میراث فرهنگی و یا جاذبه های گردشگری ازبکستان از آن نام برده می شود، یادگار فرهنگ ایرانی و زبان فارسی در آسیای میانه است که بخش قابل ملاحظه ای از گنجینه های تاریخی و فرهنگی آسیای میانه را شامل می شود. شهرهای بخارا و سمرقند، نواحی سیر دریا و بخشی از دره فرغانه که زمانی به فارسی زبانان فرارود تعلق داشت، به یاری سیاستهای فارسی ستیزانه روسها در دوران کمونیسم، امروزه در درون مرزهای ازبکستان جای گرفته است و مایه فخر و مباهات آنان به جهانیان شده است. در این باب خواندن نوشتار " تبر تقسیم هویت پارسی" از داریوش رجبیان در تارنمای رادیو زمانه نیز می تواند سودمند باشد.

آموزه های آیین (ایرانی) زرتشت برای بیشتر مردمان چندان شناخته شده نیست. اما اگر در این باب مطالعه کنید، در کمال شگفتی در خواهید یافت که تعالیم آن با دیگر ادیان از جمله ادیان بابلی نقاط اشتراک فراوانی دارد. در این آیین آموزه هایی در باب پیدایش جهان، بهشت و دوزخ، ظهور نجات بخش آخرالزمان، روز رستاخیز و داوری نهایی یافت می شود. می توان چنین انگاشت که مسیحیت، یهودیت و اسلام این اندیشه ها را در یک مقیاس بزرگ از آیین زرتشت وام گرفته اند.

در زمان پیدایش این آیینها، دین زرتشتی یک دین کامل و رشد یافته بود. با توجه به این امر که آیین زرتشتی از کهن ترین ادیان بشری است، بیش از هر دین دیگری بر آرا و کیش آدمیان اثر نهاده است.

تعیین زمان و مکان دقیق پیدایش آیین زرتشت و حتی گاهشمار دقیق زندگانی خود زرتشت پیامبر امکان پذیر نمی باشد. پژوهشگران بر این باورند که زرتشت در سده های هشتم و هفتم پیش از میلاد می زیسته است و بر این اساس و به پیشنهاد یونسکو، به تازگی دو هزار و هفت سدمین سالگرد پیدایش اوستا (کتاب مقدس زرتشتیان) جشن گرفته شد.

چنین گمان می رود که زرتشت ازدواج کرده و چهار فرزند داشته است و پس از هفتاد و هفت سال زندگی به دست مشرکین و کافرین کشته شده است.

نگاره زرتشت

در میانه سده بیستم، باستان شناس و خاورشناس نامی روس "س.پ. تولستف"، با مطالعه یادگارهای به جا مانده از میانه هزاره اول پیش از میلاد بدین باور رسید که خاستگاه آیین زرتشت در خوارزم باستان بوده است. این رای در زمان ما از سوی پژوهشگران شناخته شده بسیاری پذیرفته شده است. امروزه در جهان شست و سه (؟) یادگار زرتشتی از جمله در ایران، هند، افغانستان و پاکستان یافته شده اند. از این میان سی و هشت (؟) یادگار در ازبکستان (کنونی) جای دارد که هفده مورد آن نیز در  خوارزم واقع شده است.

(پاره های میانی این نوشتار که به بررسی آموزه های زرتشتی پرداخته است، چهت اختصار حذف شده و علاقمندان می توانند به اصل نوشتار بر گردند)

برای هزاران سال آیین زرتشت در پهنه های وسیعی در خوارزم، سرزمین سغد و باختر (بلخ) گسترده بوده است. در کرانه های پایین رودخانه آمودریا و در فاصله سه کیلومتری خارج از شهر "خوجیلی (Khojeili)"، مجموعه تاریخی یگانه "مزداخان (Mizdakhan)" قرار دارد. این مجموعه بر روی سه تپه بنا شده است. در قسمتهای شرقی آن شمار بسیاری آرامگاههای حجره مانند (استودانها[1]) قرار داشته است. این مجموعه بازمانده های یک شهر تاریخی است که سابق بر این مرکز بازرگانی و صنعت در ایالت خوارزم بوده است و یکی از شاخه های جاده مشهور ابریشم از میان آن می گذشته است. در فاصله نه چندان دوری از "مزداخان (Mizdakhan)"، "چیلپوک (Chilpuk)" قرار دارد که ساختمانی مربوط به آیین زرتشتی است و به خوبی از گزند روزگار مصون مانده است. بنا بر افسانه ها آنجا مکانی است که زرتشت پیامبر نخستین سطرهای اوستا را نگاشته است.

نمایی از "چیلپوک (Chilpuk)" (برج خاموشی زرتشتی) 

دیوارهای نیرومند دژهای "ایاز قلعه (Ayaz-kala)"،"کوی کرلیقان قلعه (Kuy-Krligan-Kala)"، "بورقون قلعه (Burgun-Kala)" و "دیو قلعه (Dev-Kala)" هنوز پاره های تمام و کمالی از سرزمین خوارزمیان هستند.

نمایی از کوی کرلیقان قلعه (Kuy-Krligan-Kala) 

نمایی از ایاز قلعه (Ayaz-kala) 

 

 نمای یک از غار قلعه (Gayr-Kala)

نمای دو از غار قلعه (Gayr-Kala) 

باستانشناسان در خلال کاوش در این یادگارهای شگرف، بقایای آتشکده ها، اسباب خانه، قطعات سرامیکی و مجسمه هایی را یافته اند که همگی به آیین زرتشت و شخصیتهای اوستایی پیوند داشتند. برای نمونه در بخشهای درونی "توپرق قلعه (Toprak-Kala)" پاره هایی از یک نقاشی دیواری و مجسمه های تزیینی یافته شده است.

نمایی از توپرق قلعه (Toprak-Kala)

پاره ای از آداب و رسوم زرتشتی هنوز هم در زندگی مردمان محلی قابل پیگیری و ردیابی است. برای نمونه می توان به زورآزمایی قوچهای نر و رقص معروف خوارزمی به نام لزگی اشاره کرد که این دو گمان می رود که بازمانده آیینی مذهبی در ستایش و پرستش آتش بوده است (؟). هنوز می توان بر فراز تپه های افراسیاب که ویرانه های پایتخت باستانی سغدیان (سمرقند) را در خود نگاه می دارد، تندیسکهای "آناهیتا" را که خدای باروری در باور زرتشتی بوده است، را یافت.

بنابر افسانه ها یکی از کهنترین مسجدهای بخارا به نام "مسجد مغاک عطاری (Magoki Attari)" که در سده یازدهم میلادی ساخته شده است، بر روی یک پرستشگاه (آتشکده) زرتشتی بنا شده است.

 

 نمای مسجد مغاک عطاری

آخرین اشاره ها به پیروان زرتشتی در سمرقند و بخارا به روزگار گسترش اسلام در آن سامان ها می رسد. گمان می رود که پس از غلبه مغولها، آخرین بازماندگان آیین زرتشتی در آن دیار برای همیشه از بین رفته اند.

تا کنون یهودیان آسیای میانه و بخارا چندان موضوع بررسی و تحقیق نبوده اند [2]. از آنجا که این گروه قومی بسیاری از آداب و رسوم و تشریفات مذهبی خود را که نزدیک و پیوسته به آیین زرتشت بوده است، پاس داشته اند، برای بررسی و تحقیق در باب زرتشتیان آسیای میانه می توانند بسیار مفید باشد.

دیوار نگاره هایی که دیرینگیشان به سده اول می رسد، درون غارهایی که پرستشگاه بوده اند، واقع در قره تپه (استان سیردریا-ازیکستان امروزی)، یافته شده اند که بودا و مزدا را مجسم می کنند. یک شخصیت تلفیقی که ویژگیهایی از هر دو خدایگان آیین های زرتشت و بودیسم یعنی اهورامزدا و بودا را در خود دارد.

باستانشناسان ازبک به تازگی در محل "کمپیر تپه (kampyr-Tepe)" پرستشگاه بزرگی را که بوسیله یک راهروی گرد احاطه شده را کاوش کرده اند. طرح عجیب این معبد که نمونه پرستشگاههای زرتشتی است به گونه ای بوده است که گروه موبدان بتوانند تشریفات اصلی آیین زرتشتی را که همانا گام برداشتن بدور جایگاه مقدس است، به جا آورند.

نمایی از کمپیر تپه (kampyr-Tepe) 

سغدیان سهمی به سزا در گسترش آیین زرتشت در آسیای میانه ایفا کردند. مهاجرنشینهای سغدی که در امتداد بخش های شرقی جاده ابریشم در سده های نخستین میلادی بنا شدند، کانون گسترش آیین زرتشتی بودند.

این آیین همچنین در بین کسانی که در مهاجرنشینهای باختری (بلخی) در ترکستان شرقی سکونت داشتند نیز گسترده شد و گواه آن نیز استودان های بیشماری است که در این نواحی کشف شده است.

بنا بر نوشته های چین باستان، نخستین آتشکده در "Changang" به سال 612 میلادی ساخته شد. در شمال "Hengang" نزدیک "Jang-Defu"، بنای یادبود ستون مانند زرتشتی مربوط به سده ششم بر جای مانده است که بدست یک معمار محلی و مشابه نمونه های سغدی آن ساخته شده است. این ستون موبدانی را نشان می دهد که در حالیکه روبند (دهن بند) پوشیده اند در اطراف مجمر آتش ایستاده اند.

مردم در ازبکستان (امروزی) بر این باورند که در برخی از دهکده های کوهستانی در جنوب ازبکستان (امروزی) که دستیابی به آنها بسیار سخت بوده و تنها به یاری اسب می توان بدانجا رسید، هنوز بازماندگان آتش پرستان (زرتشتیان) زندگی می کنند.

پایان.

---

[1]

(اَستودان به معنی جایگاه نگهداری استخوان، چاه یا گودال یا شکافی است در کنار دخمه یا برج خاموشی، دور از دسترس جانوران، که استخوان‌های مردگان را در آن می‌ریزند. این رسم، یکی از رسوم زرتشتیان است و بازمانده استودان‌های کهن را می‌توان در شوشتر، نقش رستم و استان یزد، ایران مشاهده کرد. واژه استودان از دو بخش اَستو- (استخوان) و -دان (جایگاه) درست شده‌است.

 

تصویر چند دخمه (جایی که زرتشتیان مردگان خود را در آنجا می گذاردند تا زمین را آلوده نسازند) در کوه خواجو در سیستان و بلوچستان در بخش معروف به قلعه کافرها

[2]

 خواندن گفتگوی شهزاده سمرقندی با زیواهه بن، یکی از خوانندگان روز اسراییل که تباری سمرقندی دارد از تارنمای رادیو زمانه خالی از فایده نیست.

برگرفته ازhttp://maniwababash.blogfa.com