نقشه هاى کهن ایران در هلند

پژمان اکبرزاده:


نقشه هاى کهن ایران در هلند


در طول تاریخ، نقشه هاى بسیارى از امپراتورى ایران توسط نقشه نگاران نامدار دنیا ترسیم شده است ولى عدم دسترسى به بیشتر آنها در یک مجموعه مدون با کیفیت مطلوب و شرح کامل همیشه نه تنها از سوى پژوهشگران بلکه عموم دوستداران تاریخ و جغرافیاى ایران حس شده است. به تازگى انتشارات بریل (Brill Academic Publishers) در هلند که در سال هاى گذشته اطلس هایى از نقشه هاى تاریخى آسیاى جنوب شرقى، آسیاى میانى و جهان اسلام را منتشر ساخته، به چاپ کتابى نفیس و سیصد و سى صفحه اى با نام «نقشه هاى عمومى ایران» (General Maps of Persia) دست زده است. این پروژه با کوشش ستودنى سیروس علایى، مهندس مشاور و پژوهشگر ایرانى ساکن انگلستان عملى شده است. او که در ایران دیده به جهان گشوده، در دانشگاه فنى برلین تحصیل کرده و هشت سال نیز به تدریس در دانشگاه تهران اشتغال داشته است. علایى از زمانى که از نو رهسپار اروپا شد همزمان با فعالیت در رشته اصلى اش، به پژوهش درباره پیشینه نقشه نگارى و گردآورى نقشه هاى کهن ایران پرداخت. نگاشتن درآمد «نقشه نگارى ایران» (Cartography of Persia) براى دانشنامه ایرانیکا در نیویورک نیز به عهده او بوده است. کتاب «نقشه هاى عمومى ایران» که پیتر باربر مدیر بخش نقشه کتابخانه بریتانیا آن را «دستاوردى بى نظیر» نامیده و تونى کمپبل در گروه تبادل نظر MapHist نیز از آن به عنوان کتابى نام مى برد که «پژوهشگران و علاقه مندان اثرى همچو آن ندیده اند و از وجوه مختلف سندى است معتبر درباره هویت ملى ایرانیان» در دو بخش اصلى تدوین شده است. بخش نخست با گفتار «نقشه هاى بطلمیوس از ایران» چشم اندازى تاریخى از موضوع کتاب به خواننده ارائه مى کند و همچنین اطلاعاتى درباره زندگى و آثار بطلمیوس (به ویژه آنچه به ایران مربوط مى شود) در اختیار قرار مى دهد. در ادامه نقشه هایى از آسیا که نقشه پنجم از آن معرف ایران نیز است و در کشورهاى مختلف اروپایى به چاپ رسیده اند درج شده است.


بخش دوم ویژه نقشه هاى عمومى و منطقه اى ایران است. نقشه هاى این بخش بر اساس کشور تهیه کننده، در ده گروه دسته بندى شده اند: نقشه هاى ایتالیایى، هلندى- بلژیکى، فرانسوى، آلمانى، بریتانیایى، روسى، آمریکایى، ایرانى، ترکى و اسپانیولى- پرتغالى. در پایان نیز نقشه اى کمیاب که ایران در آن به صورت یک گربه ایرانى نشان داده شده ارائه گشته است. مجموعاً بیش از چهارصد نقشه و دویست تصویر در کتاب درج شده و چنین به نظر مى رسد که دست کم همه نقشه هاى مهم - از نقشه هاى بطلمیوس در سال هاى پایانى سده پانزدهم میلادى تا سال ۱۹۲۵ (زمان سرنگونى سلسله قاجار) - در آن آمده است. در پایان هر یک از گفتارهاى اصلى، جزئیات بیشتر مانند دیگر چاپ هاى موجود از نقشه ها، نقشه هاى مرتبط و توضیحات تاریخى آمده است. فهرست هاى مفصلى نیز که در پایان کتاب قرار دارد به پژوهشگران و کتابداران این امکان را مى دهد که به آسانى نقشه مورد نظر خود را در هر دوره تاریخى بیابند. کتاب با توجه به طراحى زیبا و همچنین توازنى که میان جنبه هاى گوناگون تاریخ و جغرافیا در آن به چشم مى خورد علاوه بر متخصصان نقشه نگارى براى بخش گسترده ترى از علاقه مندان قابل استفاده است. نکته با اهمیت براى ایرانیان و به ویژه جامعه علمى کشور، معرفى بسیارى از نقشه هاى پارسى در این اثر و در واقع رهانیدن آنها از گمنامى و فراموشى است.به گفته سیروس علایى: «باید در نظر داشت آن دسته از کتاب هاى علمى که توسط ناشران معروف به چاپ مى رسد در مدتى کوتاه به بنیادهاى مهم شرق شناسى، جغرافیایى، نقشه نگارى و کتابخانه هاى بزرگ در سراسر دنیا راه پیدا مى کند و علاوه بر آنکه پژوهشگران در زمینه تاریخ و جغرافیاى ایران را یارى مى دهد، معرف خوبى براى عظمت فرهنگ ایران خواهد بود.»در اینجا همچنین باید یادى کرد از فعالیت هاى شادروان عباس سحاب که در سال ۱۳۵۴ اطلسى سیاه و سفید از بخشى از نقشه هاى تاریخى ایران را براى نخستین بار در کشور به چاپ رساند.